Niezwykle często rozstrzygane przez sądy cywilne spory wynikają ze stosunków umownych łączących zwaśnione strony, a dotyczyć mogą one w szczególności kwestii związanych z wykonaniem, rozwiązaniem, ustaleniem istnienia umowy, jak również roszczeń odszkodowawczych powstałych na tle niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania. W takim wypadku powód może wytoczyć powództwo według właściwości ogólnej pozwanego albo przed sąd miejsca wykonania umowy (właściwość przemienna).
W tym pierwszym przypadku będzie to sąd, w okręgu którego pozwany ma miejsce zamieszkania bądź siedzibę, jeżeli nie jest osobą fizyczną. Natomiast właściwość przemienną dla tego typu powództw reguluje przepis art. 34 §1 k.p.c. zgodnie z którym powództwo o zawarcie umowy, ustalenie jej treści, o zmianę umowy oraz o ustalenie istnienia umowy, o jej wykonanie, rozwiązanie lub unieważnienie, a także o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy można wytoczyć przed sąd miejsca jej wykonania.
Obszerna nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego z 4 dnia lipca 2019 roku, której większość przepisów weszła w życie z dniem 7 listopada 2019 roku istotnie zmieniła sposób ustalania właściwości miejscowej sądu w oparciu o właściwość przemienną, bowiem do art. 34 dodany został paragraf drugi wprowadzający definicję miejsca wykonania umowy, zgodnie z którą za miejsce wykonania umowy uważa się miejsce spełnienia świadczenia charakterystycznego dla umów danego rodzaju, w szczególności w przypadku:
- sprzedaży rzeczy ruchomych – miejsce, do którego rzeczy te zgodnie z umową zostały lub miały zostać dostarczone;
- świadczenia usług – miejsce, w którym usługi zgodnie z umową były lub miały być świadczone.
W poprzednim stanie prawnym przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie zawierały definicji tego pojęcia, w związku z czym korzystano z rozumienia nadanego przez przepis art. 454 §1 Kodeksu cywilnego zgodnie z którym jeżeli miejsce spełnienia świadczenia nie jest oznaczone ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę. Jednakże świadczenie pieniężne powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia; jeżeli wierzyciel zmienił miejsce zamieszkania lub siedzibę po powstaniu zobowiązania, ponosi spowodowaną przez tę zmianę nadwyżkę kosztów przesłania.
Szczególną uwagę należy zwrócić na zdanie drugie powyższego przepisu, które wskazuje, że zobowiązanie pieniężne wynikające z umowy powinno zostać spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela. Odczytywanie przepisu art. 34 k.p.c. za pomocą definicji długu oddawczego unormowanej w art. 454 §1 k.c. umożliwiało wierzycielom wytaczanie powództw o zapłatę do sądów właściwych ze względu na swoje miejsce zamieszkania (siedzibę), a nie dłużników.
Skutkiem dodania paragrafu drugiego po art. 454 §1 k.p.c. jest definitywne odejście od interpretowania miejsca wykonania umowy jako miejsca zamieszkania (siedziby) wierzyciela. Ustawodawca przy definiowaniu miejsca wykonania umowy posłużył się znaną doktrynie prawa prywatnego międzynarodowego teorią świadczenia charakterystycznego, którą wykorzystał także prawodawca unijny do wskazania prawa właściwego dla zobowiązań umownych w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 roku w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I). Zgodnie z tą koncepcją świadczeniem charakterystycznym jest to świadczenie, które pozwala odróżnić daną umowę od innych stosunków zobowiązaniowych oraz dzięki któremu realizowana jest jej podstawowa funkcja. W związku z czym świadczeniem takim, co do zasady, nigdy nie jest świadczenie pieniężne, gdyż samo zobowiązanie do zapłaty nie jest przejawem charakterystyczności (swoistości) żadnego stosunku umownego. (zob. J. Mucha, [w:] T. Zembrzuski (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Tom I., art. 34, pkt 7, LEX 2019).
Rozwiązanie to sprawia, że w przeważającej większości powództw o zapłatę powstałych na tle stosunku umownego sądem właściwym miejscowo będzie sąd, w okręgu którego miejsce zamieszkania (siedzibę) ma dłużnik, a nie wierzyciel. Jest to zamierzony zabieg ustawodawcy przyświecający przy lipcowej nowelizacji k.p.c., której nadrzędnym celem jest przyspieszenie biegu postępowań sądowych. Uniemożliwienie wytaczania powództw przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania (siedziby) powoda ma na celu „odciążenie” sądów wielkomiejskich, bowiem większość powództw o zapłatę wytaczana jest przez przedsiębiorców, którzy swoje siedziby mają we większych ośrodkach miejskich, przez co czas oczekiwania na rozpoznanie podobnej trudności sprawy w sądach w mniejszych miejscowościach był krótszy.
Z tym zabiegiem koresponduje także zmiana obowiązku badania przez sąd swojej właściwości z urzędu. W poprzednim stanie prawnym w sytuacji, gdy nie zachodził przypadek właściwości wyłącznej, sąd badał swoją właściwość miejscową wyłącznie na zarzut pozwanego podniesiony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 202 k.p.c. w brzmieniu sprzed nowelizacji z dnia 4 lipca 2019 roku). W związku z czym, jeżeli powód wniósł pozew świadomie do sądu niewłaściwego miejscowo, a pozwany okoliczności tej nie zarzucił przy pierwszej czynności procesowej, sądem właściwym do końca postępowania był sąd, do którego złożony został pozew. Z racji, że jedyną negatywną konsekwencją świadomego wytaczania powództw przed sąd niewłaściwy miejscowo było tylko wydłużenie postępowanie ze względu na konieczność przekazania sprawy sądowi właściwemu, z mechanizmu tego wierzyciele bardzo chętnie korzystali.
Po nowelizacji, niewłaściwość dającą się usunąć za pomocą umowy stron sąd bierze pod rozwagę z urzędu tylko do czasu doręczenia pozwu. (art. 200 §12 zd. 1 k.p.c.). Niewątpliwie narzędzie to wyegzekwuje pełniejszą realizację przepisów o właściwości miejscowej niż dotychczas.
Odnosząc się do zmian związanych z właściwością miejscową zwrócić uwagę należy jeszcze na wzmocnienie pozycji konsumenta, bowiem zgodnie z nowo dodanym paragrafem 2 do art. 38 k.p.c. przepisów o właściwości przemiennej nie stosuje się do spraw przeciwko konsumentom. Jak wynika z uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej k.p.c., realizujący na terenie całej Polski przedsiębiorcy posiadający swoje siedziby w największych miastach (głównie w Warszawie) wykorzystywali art. 34 k.p.c. w zw. 454 k.c. w celu wytoczenia powództwa przed sądem dla nich najdogodniejszym, a często znacznie oddalonym od miejsca zamieszkania konsumenta. Co istotne, wprowadzenie do k.p.c. pojęcia świadczenia charakterystycznego uzasadnione zostało właśnie koniecznością ochrony konsumenta.
Nowelizację przepisów o właściwości przemiennej sporów wynikających z umów należy ocenić negatywnie. Po pierwsze, dla całkowitego wykluczenia nadużywania przez przedsiębiorców właściwości przemiennej przy powództwach o świadczenie pieniężne (art. 34 k.p.c. w zw. z art. 454 k.c.) wystarczyło zakończyć na wyłączeniu możliwości stosowania przepisów o właściwości przemiennej w stosunkach z konsumentami (co też uczyniono poprzez wprowadzenie art. 38 § 2 k.p.c.). W obecnym stanie prawnym art. 34 k.p.c. nie ma zastosowania w przypadku powództw, w których pozwanym jest konsument. Po drugie, znowelizowany przepis art. 34 §1, 2 k.p.c. będzie miał znaczenie w sporach między przedsiębiorcami, co znacznie utrudni windykację roszczeń przedsiębiorcom sprzedającym towary lub świadczącym usługi na odległość, co w nowoczesnej gospodarce jest coraz powszechniejsze. Wprowadzanie do każdej zawieranej umowy klauzuli wskazującej sąd właściwy dla rozpoznania ewentualnego sporu rozwiązuje tą niedogodność jedynie częściowo, gdyż umowa taka dla swej procesowej skuteczności musi być zawarta w formie pisemnej (art. 46 k.p.c.), co zwłaszcza przy mniejszych transakcjach oraz postępującej digitalizacji nie zawsze jest standardem w obrocie.
