Nie należą do rzadkości sytuacje, kiedy pokrzywdzony ponosi materialną szkodę (lub moralną krzywdę) w związku z popełnionym przestępstwem. Jeśli dojdzie do skazania, wówczas poza oczywistą satysfakcją i poczuciem sprawiedliwości, pokrzywdzony może uzyskać odpowiednią kwotę z tytułu poniesionego przez niego uszczerbku finansowego. A jest to możliwe dzięki wprowadzeniu przez ustawodawcę do kodeksu karnego instytucji środka kompensacyjnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
OBOWIĄZEK NAPRAWIENIA SZKODY
Zacznijmy od obowiązku naprawienia szkody. Środek ten może być orzekany z urzędu, jako środek probacyjny przy wymierzeniu kary ograniczenia wolności, jest orzekany w całości lub części przy warunkowym umorzeniu postępowania lub może nawet występować jako samoistny środek karny, gdy istnieją przesłanki do odstąpienia wymierzenia kary, a także, co zdarza się najczęściej, może być orzekany na wniosek pokrzywdzonego (lub prokuratora).
Musicie pamiętać, że aby sąd mógł orzec o środku kompensacyjnym, muszą zaistnieć dwie okoliczności. Po pierwsze, musi dojść do skazania oskarżonego za zarzucany mu czyn, po drugie, należy wykazać, że szkoda, której naprawienia się domagamy, jest bezpośrednim następstwem popełnionego przestępstwa np. koszt wymiany wybitej szyby, wartość skradzionego mienia. Pomimo, że wiele czynności sąd karny wykonuje z urzędu, zalecana jest w tym przypadku również aktywność pokrzywdzonego, to w końcu w jego interesie jest wykazanie rozmiarów poniesionej szkody.
Co istotne, samo złożenie wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody nie oznacza, iż składający zyskuje status strony postępowania. Do tego konieczne jest złożenie wniosku, o którym pisaliśmy w jednym z poprzednich artykułów [link].
KTO I JAK?
Forma wniosku jest w zasadzie dowolna – może zostać złożony w formie pisemnej lub ustnej, do czasu zakończenia przewodu sądowego na rozprawie głównej, czyli w praktyce do słów sędziego „Zamykam przewód sądowy i udzielam głosu stronom”. Jeżeli do tego momentu nie złożymy wniosku nasze uprawnienie przepada, chyba, że sąd II instancji uchyli wyrok do ponownego rozpoznania.
Podmiotem uprawnionym do jego wniesienia jest pokrzywdzony lub inna uprawniona osoba. Ta „uprawniona osoba” to przykładowo osoba wstępująca w prawa pokrzywdzonego w przypadku jego śmierci (osoby najbliższe) lub osoba pozostająca na utrzymaniu pokrzywdzonego, jak również zastępcy procesowi pokrzywdzonego. Wniosek o orzeczenie środka kompensacyjnego może złożyć również prokurator.
CZY ZAWSZE?
Należy pamiętać o tym, że szkoda lub krzywda, której naprawienia domaga się pokrzywdzony musi istnieć w chwili orzekania, nie może zatem zostać wcześniej naprawiona przez sprawcę. Musi być również równa wartości rzeczywistej szkody wynikłej bezpośrednio z przestępstwa, nie jest bowiem dopuszczalne uwzględnienie przy ustalaniu jej wysokości tych składników i elementów szkody, które wynikły z następstw czynu.
W tym zakresie swoje roszczenia mogą również podnieść najbliżsi zmarłego pokrzywdzonego, domagając się stosownego odszkodowania, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej. Warto zwrócić uwagę, że sądy niekiedy jako przyczynę pogorszenia sytuacji życiowej traktują doznanie silnego wstrząsu psychicznego z powodu śmierci osoby najbliższej, powodującego pogorszenie stanu zdrowia.
ZADOŚĆUCZYNIENIE ZA DOZNANĄ KRZYWDĘ
Nieco inne warunki ustalania należnej kompensaty obowiązują w zakresie roszczeń o naprawienie krzywdy w postaci zadośćuczynienia. W tym zakresie należy sięgnąć do przepisów prawa cywilnego. Zadośćuczynienia można bowiem dochodzić tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi, to znaczy w razie naruszenia dóbr osobistych w wyniku czynu niedozwolonego, między innymi w postaci uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia.
W ustalaniu wysokości należnego zadośćuczynienia należy zmierzyć rzecz w zasadzie nie poddającą się żadnej obiektywnej ocenie, a mianowicie doznaną krzywdę psychiczną lub fizyczną. Mówimy zatem o wewnętrznych doznaniach pokrzywdzonego.
Ustalenia wartości należnej kwoty zadośćuczynienia pozostaje zatem w szerokiej sferze sędziowskiego uznania. Brak jest bowiem przepisów, które wskazywałyby jakiego rodzaju krzywda jakiej kompensaty pieniężnej podlega. Częstą praktyką jest natomiast sięganie przez sądy karne do rozwiązań przyjętych w sprawach o zbliżonym stanie faktycznym przez sądy cywilne. Warto wobec tego, chcąc toczyć batalię w sądzie o zadośćuczynienie, dokonać przeglądu wyroków sądów cywilnych w podobnych sprawach i na tej podstawie zbudować przybliżoną wartość swojego roszczenia.
W zakresie obowiązku naprawienia krzywdy swoje żądania mogą zgłosić również spadkobiercy pokrzywdzonego, ale tylko wtedy, gdy zostało ono uznane na piśmie albo gdy powództwo (żądanie naprawienia szkody) zostało wytoczone (zgłoszone) za życia poszkodowanego.
ODSETKI PRZED SĄDEM KARNYM?
Warto podkreślić, że silne powiązanie środków kompensacyjnych orzekanych w ramach postępowania karnego z prawem cywilnym pozwala na domaganie się od należnych kwot również odsetek za opóźnienie, które w wielu przypadkach mogą znacznie powiększyć wartość dochodzonego roszczenia. Zgodnie z przepisem art. 481 k.c. odsetki należą się za opóźnienie w spełnieniu świadczenia, choćby wierzyciel nie poniósł żadnej szkody i choćby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. Powyższa regulacja może zatem znaleźć zastosowanie również w sądzie karnym.
POSTĘPOWANIE KARNE A POSTĘPOWANIE CYWILNE
Orzekanie o obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia w postępowaniu karnym nie eliminuje możliwości dochodzenia odszkodowania uzupełniającego w ramach postępowania cywilnego, w odrębnym procesie. Również niezgłoszenie wniosku w terminie nie pozbawia pokrzywdzonego późniejszego dochodzenia kompensaty w sporze cywilnym. Nie ulega natomiast wątpliwości, że przyznana przez ustawodawcę możliwość uzyskania zaspokojenia już w momencie orzekania o winie i karze sprawcy jest rozwiązaniem pozwalającym na zaoszczędzenie zarówno czasu, jak i pieniędzy – w przeciwieństwie do powództwa cywilnego, od omawianych dzisiaj wniosków nie uiszcza się opłaty sądowej.
