Zasady odpowiedzialności członków zarządu spółek reguluje między innymi kodeks spółek handlowych. W tytule V ustawy, zatytułowanym „Przepisy karne”, wskazane zostały poszczególne czyny, z popełnieniem których ustawodawca łączy określoną sankcję. Zastanówmy się jednak, jakiego rodzaju odpowiedzialność ponosi członek zarządu za naruszenie norm prawa handlowego: karną czy cywilną? Odpowiedź na tak postawione pytanie nie jest jednoznaczna.
Zgodnie z przepisem art. 594 § 1 k.s.h., kto będąc członkiem zarządu spółki handlowej, wbrew obowiązkowi dopuszcza się wymienionych w tym przepisie czynów, podlega karze grzywny. Zachowania tak negatywnie ocenianymi przez ustawodawcę jest między innymi niezłożenie sądowi rejestrowemu listy wspólników, nieprowadzenie księgi udziałów zgodnie z przepisami, nieprowadzenie księgi akcyjnej zgodnie z przepisami, niezwoływanie zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia, odmowa wyjaśnień osobie powołanej do rewizji lub nie dopuszczanie jej do pełnienia obowiązków, nie przedstawienie sądowi rejestrowemu wniosku o wyznaczenie biegłych rewidentów, nieogłaszanie wzmianki o złożeniu opinii przez biegłego rewidenta w sądzie rejestrowym.
Regulacja ta znajduje odpowiednie zastosowanie do likwidatorów. Grzywnę nakłada sąd rejestrowy.
Wokół przywołanej normy prawnej rozgorzał spór w świecie prawniczym, między innymi w zakresie charakteru odpowiedzialności prawnej przewidzianej w tym przepisie – czy jest to odpowiedzialność karna, czy odpowiedzialność innego rodzaju? Nie jest również jednoznaczne, czy przesłanką tej odpowiedzialności jest wina.
Pojęcie odpowiedzialności karnej nie posiada jakiejkolwiek definicji ustawowej. W powszechnym rozumieniu odpowiedzialność karna to odpowiedzialność za przestępstwo opisane w prawie karnym. Zgodnie jednak z jednym z orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego pod pojęciem odpowiedzialności karnej należy rozumieć także inne rodzaje odpowiedzialności prawnej związane z wymierzaniem kar wobec jednostki, które ze względu na swój represyjny charakter są zbliżone do odpowiedzialności karnej. Czy zatem przepis art. 594 k.s.h. wskazuje na właśnie taką odpowiedzialność?
Jest to bardzo istotne, ponieważ w razie uznania, że przepis traktuje o odpowiedzialności karnej osoby, która go narusza, uruchamia się cała machina ochrony podejrzanego: zasada nullum crimen sine lege penali (nie ma przestępstwa bez ustawy), zasada lex retro non agit (niedziałania prawa wstecz), zasada prawa do obrony czy domniemanie niewinności. Dlatego też w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego konstytucyjne gwarancje ochrony osób podejrzanych znajdują zastosowanie dla wszelkich postępowań, których celem jest poddanie osoby jakiejś formie represji karnej, a zatem zarówno do postępować dyscyplinarnych, jak też wykroczeniowych czy mandatowych.
Analizowany w ramach tego artykułu przepis art. 594 k.s.h. znajduje się w tytule „Przepisy karne”, ponadto przywołana norma nie przewiduje możliwości uchylenia grzywny na jej podstawie nałożonej. Nie ulega przy tym wątpliwości, że w polskim systemie prawa normy prawa karnego występują w wielu ustawach szczególnych, niejako dopełniając katalog przestępstw kodeksu karnego.
Analiza poglądów przedstawianych przez sądy nakazuje jednak w przypadku art. 594 k.s.h. mówić raczej o odpowiedzialności cywilnej. Jest to uzasadniane tym, że sąd rejestrowy nakłada w jego ramach grzywnę w postępowaniu cywilnym. Przyjmuje się bowiem, że w sprawie, ze względu na jej charakter, orzekać powinien sąd najbardziej odpowiedni do przeprowadzenia postępowania i wydania rozstrzygnięcia. Ustawodawca zdecydował zatem, że właściwym w tego rodzaju postępowaniach będzie sąd cywilny (sąd rejestrowy), orzekający w oparciu o przepisy procedury cywilnej, nie natomiast karnej.
Ponadto w przypadku grzywny orzekanej jako kary za przestępstwo jest ona wymierzana, nie natomiast nakładana. Tymczasem w postępowaniu rejestrowym sąd nakłada grzywnę. Brzmienie przepisu nakazuje zatem opowiedzieć się za zasadą odpowiedzialności cywilnej w zakresie grzywien nakładanych przez sąd rejestrowy.
Należy zatem zgodzić się, że art. 594 k.s.h. przewiduje odpowiedzialność o charakterze cywilnym, którą może ponieść osoba, która dopuściła się opisanego w powyższym przepisie zaniechania z winy umyślnej (co – na marginesie – jest kolejną, szeroką opisywaną w orzecznictwie osobliwością tej konstrukcji prawnej).
