Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej to jedna z najpoważniejszych decyzji, jakie może podjąć sąd. Choć odbywa się to w trybie nieprocesowym, najczęściej na mocy postanowienia sądu opiekuńczego, możliwe jest też działanie w trybie natychmiastowym – zgodnie z art. 35 ust. 2 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej – jeśli dobro dziecka wymaga szybkiej interwencji.
Rozdzielenie dziecka od rodziny nie powinno być pochopne. Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, każda taka decyzja musi być proporcjonalna i uzasadniona realnym zagrożeniem. Postępowanie w sprawie pieczy prowadzi sąd opiekuńczy właściwy miejscowo – najczęściej ten, w którego okręgu dziecko ma miejsce zamieszkania. Sprawy te rozpoznaje się na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (art. 568–579 k.p.c.).
Postępowanie może wszcząć sąd z urzędu lub na wniosek jednego z rodziców (ale nie np. dziadków czy innych członków rodziny). Obowiązek zawiadomienia sądu o możliwym zagrożeniu dziecka spoczywa na każdej osobie, która ma taką wiedzę (art. 572 § 1 k.p.c.).
Ważna zmiana nastąpiła w 2016 roku — art. 112³ § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego zakazuje umieszczania dziecka w pieczy zastępczej wyłącznie z powodu ubóstwa, jeśli rodzice nie wyrażają na to zgody. Oznacza to, że bieda sama w sobie nie może być podstawą do odebrania dziecka. Taki przepis ma zapobiec nadużyciom i chronić integralność rodziny w kryzysie ekonomicznym.
Mimo to, trudna sytuacja materialna może być jednym z wielu czynników przemawiających za interwencją, jeśli towarzyszą jej inne przesłanki, jak np. przemoc, zaniedbanie czy brak opieki. Dlatego tak ważna jest rzetelna ocena całokształtu sytuacji dziecka, poparta wywiadem środowiskowym i analizą dowodów.
Jak zauważył Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie R.M.S. przeciwko Hiszpanii, odebranie dziecka tylko z powodu biedy narusza prawo do życia rodzinnego. W takich przypadkach zaleca się najpierw stosowanie wsparcia socjalnego, zamiast podejmowania drastycznych kroków.
Nowelizacja przepisów idzie w dobrym kierunku. Chroni dzieci przed niepotrzebnym rozdzieleniem z rodziną i kładzie nacisk na pomoc, a nie represję. Jednak wciąż kluczowe jest indywidualne podejście do każdej sprawy i działanie zawsze w najlepiej pojętym interesie dziecka.
